Pesë
çetat kaçake të Dibrës.
Bashkërendimi
i Bilal Çelës me Selim Rusin.
Dervish
Pasha dhe Bilal Çela.
Tubimi
i Zerqanit.
Prita
te Xhamia e Ballancës, 1880.
Rapsodi,
populli këndoi.
Eshtë
pohuar nga ndonjë studiues dibran se
Bilal
Çela me çetën e tij vepronte vetëm në Fushë
të
Shehrit duke lënë evazive efektivitetin, zonën
e
veprimeve luftarake dhe aksionet që ka kryer
kjo
çetë për më 30 vjet. Natyrisht kjo ka ardhur
nga
mungesa e dokumenteve që kanë konsultuar
këta
autor.
Sipas
të gjitha të dhënave, të pesë çetat e
Dibrës
vepronin në trekëndëshin Reç, Bulqizë,
Diběr
e Madhe. Në zonën e Reçit, të Kalasë së
Dodës
e Dardhës vepronte çeta kacake e lsuf
Dodës,
e Nasuf Agës vepronte nga Dovolani në
Maqellarë,
e Sul Hupit në Bulqizë-Gollobordë,
e
Bilal Ballancës në Dibër të Madhe-Strugë-
Pollog-Ohër-Debercë-Resnje,
e deri në portat e
Manastirit.
Per ne rrethinat e Ohrit na thote dhe
studiuesi
Thanas Floqi6, Në një dokument
shkruhet
se Bilal Çela e kish organizuar çeten
dhe
kryente veprime luftarake qe ne vitin 1874,
Vit
në të cilin ai ende vazhdonte te banonte në
katundin
Bllacë. "Vëmendje të posacme, ne këtë
mes,-thuhet
në këtë dokument,-meritojnë
sidomos
disa luftëtarë të thjeshtë të viteve 70
qe
dolěn direkt nga gjiri i populit, si të tillë
mund
të përmendim emrat e Sul Koneshés e të
Meré
Kolecit nga Selishta, të Taf Izvirës nga
Çereneci,
të Sul Sinanit nga Boçeva, te Bilal
Ballances
nga Fushë Shehri, të Liman Dokut nga
Luznia,
të Çup Bitrit nga FushëÇidhna, etj.
Kêta
figura të dokumentuara kohët e fundit
(viti
1981 MM) gjer më sot endeshin vetëm në
kujtesën
e pleqëve qindvjeçarë, por ata qenë
ndër
udhëheqèsite merituar të çetave të lirisë
në
ato vite kur, bashkë me popullin kryengritës
shqiptar
kishin thithur me tërë forcën e shpirüt
eren
e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Këta
zjarrmêtar
kryengritjesh do të dinin si ta
shkrepnin
strallin mbi eshkën e maleve për te
ndezur
si gjithë populli shqiptar, çerekun
fundit
të shek. XIX-të37
Në
të mirë të këtij pohimi na vien dhe
zëvendés-konsolli
anglez në Selanik, Barker, ne
një
informacion dhënë qeverisë së tij, më 2
shtator
1877, i cili hedh dritë indirekte mbi forcat
Vullnetare
dibrane, çetën e Bilal Çelës dhe katër
çetat
e tjera që përbënin një kontigjent te
mjaftueshëm
qëu muarr në konsideratë per t'u
angazhuar
në veprimet luftarake në kutirin
8rek.
"Selim beu, - vazhdon raporti i konsullit
anglez,-udhëheqës,
i cili e ka pasurinë në Diber,
eshtë
angazhuar për të përgatitur trupin
(ushtrinë-MM)
prej 4000 vetash të ushtrise jo te
rregullt
vullnetare shqiptare për të qenë roje ne
kufirin
e Greqisë Propozimi është pranuar dhe
këta
njerëz janë ndarë në tre çeta prej 1500, 1300
dhe
1200 duke marrë tre drejtime të ndryshme.
Këta
shqiptarë, gegë (kupton dibran) janë raca
mé e
rreptë e shqip tarëve"s8.
Selim
beu që përmendet në këtë dokument
na
del të jetë Selim Rusi i Dibrës, një ideator e
Rilindjes
Kombëtare veprimtar i shquar
Shqiptare,
që pas 22 vitesh do të zgjidhej
president
i Sanxhakut të Dibrës. Selim Rusi qe
dhe
një oficer karriere tepër i kompletuar që vetë
Sulltan
Abdyl Hamiti i II-të ia kishte frikën. E,
angazhimi
i Selim Rusit domosdo që mbështetej
në
çetat që kishin bërë emër. Pastaj miqësia dhe
bashkërendimi
për çështjen kombëtare me Bilal
Çelën
nuk mund ta linte këtë të fundit pa u
inkuadruar
me këta luftëtar vullnetar që
propozonte
Selim beu. Nga ana tjetër me këta
kontigjente
del tëjetë rreshtuar dhe djali 1 madh
i
Bilalit, Miftari qënuki kishte mbushur 19 vjetët
e,
siç duket nga ky rast, nuk do të kthehej më në Dibër".
Edhe
Senkieviç na thotë se "Gjatë viteve 1874
1875
kemi grindje të armatosura ne mes të
popullsisë
shqiptare në Pejë, Dibēr dhe vende
tjera
me ushtrinëturke". Tre vite me vonë, më
1880,
kur Lidhja Shqiptare e Prizrenit, në etapën
e
fundit të veprimtarisë së saj, 1 kaloi organet
ekzekutive
nga Prizreni me seli në Dibër, Bilal
Çela
u bë një nga antarët më aktiv të Lidhjes
Dervish
Pasha që njihej si dorë e fortë e Stambollit
në
Rumeli, mori masa të ashpra kundra
shqiptarëve
dhe çështjes shqiptare gjatë viteve
1880-1881,
gjë që i detyroi dhe veprimtarët e
Lidhjes
së Dibrës të reagonin po me atë fuqi. Në
fillim,
Dervish Pasha, bëri përpjekje që ti afronte
udhëhesite
pesë çe tave të Dibrës duke ju
premtuar
dhe poste në ushtrinë e xhandarmërine
turke.
Dhelpëra e Anadollit i thirri të pestë në
njé
kohë. Natyrisht, këta atdhetarë që i kishin pare
dhe
matur ngjarjet që kalonte Dibra dhe më gjere
gjithë
Shqiperia, me tytën e pushkës, jo vetëm
nuk
mund te pranonin ledhatimet dhe
"dashamirësine"
e Dervish Pashës, por ata ishin
gati
të bënin sakTifica mbinjerëzore në dobi të
çeshtjes
shqiptare dhe të zbatimit të vendimeve
të
Kuvendit të Dibrës të mbajtur më 28 tetor 1880.
Sidoqoftë
"grishja e Dervish pashës u bë objekt
i
një tubimi në Zerqan. Nën drejtimin e Sheh
Sules
së Zerqanit, Sul Hupi, Selman Kurti, Bilal
Çela,
Jakup Cani, etj. diskutohet gjatë si thirrja
që
iu bëri Dervish pasha ashtu dhe qëndrimin
që
duhej të mbanin në kushtet e reja të zbatimit
të
reformave osmane që ndërrmori Porta për
normalizimin
e gjendjes së tensionuar në këtë
skajë
të Ballkanit. jalët e Bilal Çelës se "Mjaftë
jemi
vrarë njani me tjetrin dhe se duhet ta
nxjerrim
zjarrmin njëherë e mirë nga votrat tona
qe
të shpëtojë kombi shqiptar", iu dha fund
diskutimeve
me shtërngime duarsh, kryqëzim
armësh
e besë të pathyeme", Ky refuzim nuk
kishte
si mos të prodhonte tension në trurin e
mareshallit
të madh turk që e hodhi në një nga
masakrat
më të egra. Dervish pasha e kishte të
freskët
dhe përgjigjen e përfaqësuesve të trupave
Vullnetare
dibrane në Shkodër kur ata shkuan të
luftojnë
përkrah vëllezërve të tyre shkodran.
"Pyetjes
se kush i ka dërguar dhe ku i děrgojnë
ata
(trupat vullnetare dibrane-MM) ata iu
pérgiigjen
se i ka derguar populli i Dibres tek populli i Shkodrës"
Çeta
e Bilal Çelës prej më se 50 vetesh, gjatë
muajve
nëntor dhjetor të vitit 1880, kreu disą
aksione
luftarake kundra ushtrive turke, si tek
në
Grykë të Izvorit, mali Petrinë
etj.
Keta si dhe refuzimi qé i béri Bilal Çela
thirrjes
së Dervish pashës bënë që ky i fundit të
ndermerrte
veprime të drejtëpérdrjeta për
zhdukjen
fizike të tij, ose të paktën për ta kapur
dhe
izoluar atë. Kështu nga fundi i vjeshtës së
të
vitit 1880 tek xhamia e Ballancès, Bilal Çelës
dhe
çetës së tij i organizohet një pritë nga ushtare
e
xhandarë turq te komanduar nga Seit Daci i
Dibrës,
që i ishte premtuar granda e bimbashit
(majorit)
një manover e vjetër kjo e turqeve
osmanë:
Shqiptarèt kundra shqiptarëve. Edhe
pse
prita ishte organizuar me forca të shumta,
né
pozicione të përgatitura, çeta e Bilal Çelés
nuk
pati asnje të vrare, por vetëm një të plagosur,
Miftar
Krosin nga Ballanca, një trim me fletë, i
cili
pér té mos réné në duart e turqve hidhet ne ura e Boshkut
lumin
Radike me gjithe armé e tesha dhe
mbytet
Bilali këtë trim e qau me dhimbje:
Ai
Bilali ban medet
Për
atë shok ç'më ka gjet
Për
atë shok ç'më ka gjet
E
kam pas trim mefjetë"
Nga
pala turke u vranëe u plagosën disa
ushtarë
e xhandarë turq. Populli i këndoi kësajë
ngjarje.
Rapsodi popullor në pak vargje na ka
dhënë
gjithë zhvillimin e ngjarjes: degradimin
e
disa shqiptarëve për interesa vetjake, siç qe
rasti
i Seit Dacit; burrërinë, gjakftohtësinë,
trimërinë
dhe aftësitë luftarake të Bilal Çelës,
por
dhe krahasimin e gjetur të luftëtarëve të
Bilal
Çelës me thëllënxat:
Bilal
Çela-Bilal Ballanca
E
derdhi tushtrinë sifëllanxat
Si
fellanxat kep më kep
Bilal
Cela shpětoi apet
Nga
ana tjetër rapsodi popullor nuk ngelet pa
stigmatizuar
hollë ambicjet karrjeriste të Seit Dacit:
Seit
Daci po qan me lot:
S'oun
e orava Bilalin sotl48
T'akisha
vra Bilalin sot,
Do
të merrja nji binbashllëk".
Me
burrëri; por dhe me mosperilye e ironi
Bilal
Çela i përgjigjet:
Seit
age mos u tremb
Lidhe
atin n' at parend
Kjo
ngjarje bëri jehonë. Emri i Bilal Çelés
perhap
e u bë i pranishem ne çdo vatë
shqiptare,
por dhe një fTike e tmerr ne rrethet
civile
e ushtarake turke. Nga ky cast Bilal Çela
do
t'i linte lamtumiren remijeve, gruas, të
afërmve
dhe për 25 vjet rrjesht do te strehohei
në
gjirin e shpellave e të maleve të Stugovës,
Karaormanit
e Petrinos. Por edhe pse "Kaçaku
i
çartun" Bilal Ballanca dhe çeta e tij mori malet,
nuk
ngeli pa perkrahje. "Prapavija të sigurta
Ohrit
e
Resnjës,
etj. çeta e tij vazhdonte të godiste trupat
turke,
në Koxhaxhik, Strugë, Ohër, Qafë të iu bën populli i Dibrës, i Strugës,
Gjavatës
e malet e Petrinos.
Veprimet
luftarake të çetës së Bilal Çelës dhe tjera, si dhe lëvizja katër çetave te
mbarëkombëtare
e dibranëve për autonomi e
detyroi
marshall Dervish pashën të shkëmbente
një
numër jo të vogël telegramesh e letrash me
Portën
e disa herë dhe me vetë Sulltan Abdyl
Hamidin
e Il-të mbi qëndrimin që duhej të
mbante
në situatën e krijuar dhe mënyrën e
zbatimit
të reformave. "Dibrat janë qendrat
kryesore
tek të cilat gegëria drejtohet për çdo
problemS,
i shkruante Dervish pasha sull tanit,
më
24 mars 1881. Dhe me qëllim që të mbaheshin
më
mirë nën kontroll këto vise dhe të hiqnin
dorë
nga autonomia, Dervish pasha i
propozonte
Sulltanit që të krijoheshin vilajetet
e
vogla. "Do të sillte dobi të shumta e të mëdha
i
shkruante Dervish pasha, më 8 qershor 1881,
nga
Prizreni Sull tanit, - krijimi i vilajetit të Dibrës
ne
tre sanxhaqe: të Dibrës, Matit dhe të Prizrenit
me
qendër në Dibër." 2 Gjashtë ditë mëvonë,
14
qershor 1881, Dervish pasha do ti kërkonte
Portës,
që për të "intervenuar Dibrën të
përqëndroheshin
në këtë vend dy batalione
këmbësoriess,
në shtator e rrit kërkesën në tre
batalione54,
dhe më 12 tetor 1881 në krye të 20
batalioneve
të ushtrisë së rregullt niset nga
Prizreni
në Dibër.
Frika,
më tepër tmerri, që e kishte mbërthyer
Dervish
pashën na jep vet kur relaton "që masat
e
parashtruara të vihen në jetë menjëherë"
Për
telashet që i kishte sjellë Bilal Çela
pushtetit
turk, thuhet se Dervish pasha kisk
deklaruar: "Telashet qe me ka sjelle Bilal Çela
nuk
mi ka sjell gjithé gegeria".
Rapsodi
popullor këtë deklaratë të Dervi.
pashes
e ka dhënë në vargje
Dervish
pashën e vraftë Zoti
Për
një fjalë që ka thënë:
"Bilal
Çelën s'un e kapa,
Baterdisi
8jithë dynjane
II
Fletë
e shqirret si nj grue:
Gegërinë
e bëj hallall,
Veç
Bilalin të kisha zanë
Po
zjarrmi raftë në Anadoll
S'
kam fage me shkue n'Stambol,
S'kam
fage me dal në kuvend,
Bilal
Çela për dy vjet
Nji
tabor ma faroi krejt.
IV
Dervish
pasha po shkul mjekrën,
Shkul
mjekrën e thërret
Bilal
Cele, or Bilal Çelë
Edhe
vorri s'ka me më tretë!.
