Hysen Çela (Ceni i Zi)-themeluesi i
Oxhakut të Çelajve të Patinit.
Zotërimet e Oxhakut të Çelës.Çelajt
në përkrahje të Ali Pashë Tepelenës,
veprimtar të Lidhjes Shqiptare të
Prizrenit dhe në mbrojtje të Plavës
dhe Gucisë.
Bilal Çela qe pinjollë i Oxhakut të
njohur
famëmadh të Çelajve të Patinit. Historia
e
Çelajve të Patinit është sa e lashtë aq
dhe
komplekse. Ajo fillon me Hysen Çelën e
Viteve
1700-1714, apo sic njihet në popull me
nofkën,
Ceni i Zi.
Cenii Zi ka qenë një ndër ajanët
(udhëheqës,
parësi) më të përmendur të Vilajetit të
Manastirit. Në shekulline XVIII ajanët u
shendruan në feudal të mëdhenj (oxhaqe),
që
shtinë në dorë pushtetin krahinor dhe u
vunëë
në pozita kundërshtare me pushtetin
qëndror
OSman. Kësaj periudhe i përket dhe
themelimi
i Oxhakut të Çelajve të Patinit. Në Mat
ajanët
më të përmendur citohen: Hysen Çela, 1
biri i
Zenelit, nga Patini, Hasani, Kurti,
Halili, Aliu
nga Kurdaria dhe Zeneli nga Selita.° Por
jo të
gjithe u ngriten né rrang oxhaku.
Albanalogu
8jerman Han dhe rusi Jastrebov, gjate
qendrimit
te tyre në Mat, i pari më 1863 dhe i
dyti më 1873,
kanë shënuar në punimet e tyre, si
zoterues të
Matit katër fise (oxhaqe):
Zogollin,elën,
Allamanin dhe Bozhiqin." Fshatrat
Patin, Guri
Bardhë, Ketë, Xibër, Gurrë e Madhe,
Gurrë e
Vogël, Frankth, Batër, Shëlbatër, Ripë,
Dom, Suç
kanë qënë semt i Oxhakut të Çelës.
Kuvendii
semtit mbahej te Rrapi i Çelës në
Patin." Faik
Konica duke bërë fjalë për oxhaget
shqiptare
thotë se
njiheshin në Shqipēri me emërin
"Dyert e Vjetra(e Mëdha) ose
"Oxhaqet e
Vjetra". Në vendet e huaja kjo
klasë njihej si
"Fisnikëria shqiptare".
Në çerekun e parë të shekulit XX-të
oxhaqet
ishin rrudhur mjafte. Dobesimi 1
Oxhaqeve nxori
në plan të parë një
"strukture" të re që u quajtën
krerë apo pari e tshatrave a krahinave.
Në Mat
si pari dolen: Kadiu në Lis, Krosi ose
Rizvani
në Derjan, Vata, Kola, Doda në Macukull
", té
cilët bashke me çelajt në Patin,
Allamanin në
Kudari, Bozhiqin e Skënderin në Klos
formonin
elitën e vjeter te agallarëve dhe
bejlerëve të Matit,
që bashkê me atë të renë e gëzuan këtë
ofiq deri
në mes të viteve 40 të shekullit XX-të.
Pavaresisht nga metamorfozat që ka psuar
oxhaku i Çelajve, poseduesit e tij, bënë
histori,
një histori, që rrok një hark kohor prej
rreth 295
vite (1710-2005).
Më 1711, kur plasi një kryengritje
antiosmane në Manastir, autoritetet e
larta turke
në Stamboll urdhëruan matjanët ta
shuanin atë.
Matjanët, që udhëhiqeshin nga krerët me
emer
të Çelajve dhe Zogollit, përkatësisht
Ceni i Zi
dhe Ali bej Zogolli, gjyshi i Xhemal
Pashë Matit,
në vend që hynin në luftë kundër
kryengritësve
u bashkuan me ta 5,
Ceni i Zi nuk u mjaftua me kaq, por me
kthimin në Mat, së bashku dhe me dy
ajanët e
tjerë të kësaj krahine: Zenelin, të
birine Zogut
nga Selita dhe Kurtin, të birin e
Tanushit nga
Kurdaria, u vunë në krye të
kryengritësve për
mos pagimin e taksës së xhizjes. Porta e
Lartë,
duke parë rrezikshmërinë që paraqisnin
ajanët
e Matit urdhëroi prerë sanxhakbeun e
Ohrit,Elbasanit dhe Dukagjinit që të tre ajanët e
lartëpërmendur të kapeshin dhe të
dërgoheshin
në selinë perandorakel". Tregimtare
gojoOr na
kanë transmetuar se Cenin e Zi, nuk
dihet se në
S'kohë e rrethana, e kapën turqit dhe
pasi ia
prenë kokën ia dërguan Sulltanit në
Stamboll
Pas Cenit të Zi, Çelajt u përfaqësuan në
të
GJitha ngjarjet e kohës nga pasardhesit
e tij. Një
varg i gjatë emërash të Çelajve ku
bashkërisht,
ku veçmas me bëmat e tyre e mbajtēn
lartë
flamurin e ngritur nga Ceni i Zi.
Ali Pashë Tepelena në përpjekjet e tija
për
nênshtrimin e Bushatllinjëve u mbeshtet,
veç të
tjerëve dhe te Çelajt e Patinit, që në
këtë kohëë
përfaqësoheshin nga Sali Çela i parë. Në
një
dokument të kohës thuhet : Ali Pashë
Tepelena
pasi dërgoi në Ohër si mëkëmbës të tij
Xheladin
beun nga Poda, futi në dorë vilajetin e
Elbasanit
me para dhe ndihma të tjera, nxiti
Abdurrhman
beun e Tiranës për pushtimin e Durrësit
dhe të
Kavajës, bëri për vete bejlerët e
Çelajve të Matit,
në Mirditë futi në dorë me para, Lleshin
e Zi
dhe u përpoq të afronte dhe Jusuf bej
Hysenagollin në Dibër të Poshtme.15
Ne sherbim të Ali Pashë Tepelenës ishin
vënë shumë matjan. Me punimin e barotit
punonin 15 vetë. Veli Gjoka prej Cibër-
Murrize
ishte një ndër të besuarit e ruatjes të
thesarit të Pashajt të Janinësl6, Pranë Ali Pashë Tepelenës
kishte shërbyer dhe Zenel Vata i
Macukullit".
Në shërbim të Ali Pashës ishte vënë edhe
Mahmut Pashë Zogolli me detyrën e
komandantit të Kalasë së Litharisës18.
Në çastet
e fundit të jetës të vetmit që iu
gjenden prane
Ali Pashë Tepelenës qenë Sali bej Çela i
Patinit
dhe Metë Dema i Homeshit.
Në mesie viteve 60 të shek XIX në krye
të
Oxhakut të Çelajve qëndronte Hysen Sali
Çela.
Politika zyrtare sërbe bëri përpjekje
maksimale
për ta kthyer në shërbim të idesë së
saj".
Beogradi dërgoi disa emisar për ta
bindur
Hysen Sali Çelën e Patinit, por më kot.
Të gjitha
përpjekjet për ta vënë në shërbim të
idesë sërbe
Hysen Sali Çela i hodhi poshtë me
neveri. Në
gjurmëte babait eci dhe i biri, Hysen
Çela i ri.
Hysen Cela (i riu) mori pjesë në Lidhjen
Shqiptare të Prizrenit dhe qe një ndër
bashkëpunëtorët më të ngushtë të
idealogut të
Lidhjes Shqiptare të Prizrenit Abdyl bej
Frashërit. Që nëvitin 1873 turqit osmanë
kishin
bérë përpjekje për te zënë Hysen bej
Çelën,
Sulejman bej Hoxhollin dhe Abas bej
Dibrën2,.
Merrej vesh. Qëndrimi atdhetar i tij nuk
ishte
parë mirë nga Porta. Për këtë Stambolli
népërmes gjeneralit famëkeq Dervish
Pasha
arrestoi dhe e internoi në Turqi
"... Hysen bej
Çelën e Matit dhe personalitete të tjera
të
shquara të Lidhjes Shqiptare të
Prizrenit"21
Hysen Bej Çela nuk u lejua që të kthehet
më në
atdhe. Ai vdiq në internim diku në
afersi të
Kojnes (Turqi). Në kujtesën historike të
popullit
Shqiptar ka ngelur përjetësisht e gjalle
dhe
PJesemarrja në luftë për mbrojtjene
Plaves dhe
te Gucisë të Dylejman Sali Çelës të
Patinit.
Dylejman Sali Çela dhe Hysen Sali Çela
ishin
vëllezër e babajt të Bilal Çelës, Shahin
Sali Çelës.
Shahini ka qenë një ndër feudalët më të
fuqishëm të Matit. Ai kishte arritur të
ndërtonte
dhe një urë me hark mbi Sheun e Madh me
gjatësi 6nm, gjërësi 2m dhe trashësi
0.65m, që për
kohën duhet marrë në konsideratë. Ura qe
ndërtuar me gurë gëlqere2
Edhe sot kësaj urei thonë "Ura e
Shahinit"23.
Zogolli u përpoq disa herë që rivalin e
tij
potencial, Shahin bej Çelën ta
eleminonte
fizikisht, gjë që ia arriti në pleqërinë
e thellë kur
Shahin Çela kishte zënë shtratin.
Historia e
Çeleve vazhdon. Një histori, që dhe pse
në kohë,
rrethana e qeveri të ndryshme është lënë
nëë
harresě, gjithsesi nuk është fshirë nga
kujtesa
historike. Të paktën tradita gojore na e
ka
transmetuar me të mirat dhe të këqiat e
ndodhura. Në këtë pikpamje dhe
veprimtaria
e Kaçakut të çartur Bilal Çela, që
kishte ngelur
në kuadrin e "Odės Dibrane"
duhej nxjerrê prej
saj për një publik më të kualifikuar e
më të gjërë.
Kjo po bëhet dhe në këtë monografi.
