-Hysen Cela (Ceni I Zi)-themeluesi I Oxhakut te Celajve te
Patinit.
-Zoterimet e Oxhakut te Celes.Celajt ne perkrahje te Ali Pash
Tepelenes,veprimtar te Lidhjes Shqiptare te Prizrenit dhe ne mbrojtje te Plaves
dhe Gucise.
Bilal Cela qe pinjolle I Oxhakut te njohur famemadhe te
Celajve te patinit.Historia e Celajve te Patinit eshte sa e lashte aq dhe
komplekse.Ajo fillon me Hysen Celen e Viteve 1700-1714,apo sic njihet ne popull
me nofken,Ceni I Zi.
Ceni I Zi ka qene nje nder ajanet (udheheqes,paresi) me te
permendur te Vilajetit te Manastirit.Ne shekullin e XVIII ajanet u shendruan ne
feudal te medhenj (oxhaqe),qe shtine ne dore pushtetin krahinor dhe u vune ne
pozita kundershtare me pushtetin qendror osman.Kesaj periudhe I perket dhe
themelimi I Oxhakut te Celajve te Patinit.Ne mat ajanet me te permendur
citohen:Hysen Cela,i biri Zenelit nga patini,Hasani,Kurti,Halili,Aliu nga
Kurdaria dhe Zeneli nga Selita.Por jo te gjithe u ngriten ne rrang
oxhaku.Albanologu gjerman Han dhe rusi Jastrebov,gjate qendrimit te tyre ne
Mat,I pari me 1863 dhe I dyti me 1873,kane shenuar ne punimet e tyre,si
zoterues te Matit kater fise(oxhaqe):Zogollin ,Celen,Allamanin dhe
Boziqin.Fshatrat Patin,Guri I Bardhe,Kete,Xiber,Gurre e Madhe,Gure e
Vogel,Frankth,Bater,Shelbater,Ripe,Dom,Suc,kane qene semt I Oxhakut te
Celes.Kuvendi I semtit mbahej te Rapi I Celes ne Patin.Faik Konica duke bere
fjale per oxhaqet shqiptare thote se njiheshin ne Shqiperi me emrin “Dyert e
Vjetra (e Medha)”ose”Oxhaqet e Vjetra”.Ne vendet e huaja kjo klase njihej si
“Fisnikeria shqipetare”.
Ne cerekun e pare te shekullit XX-te oxhaqet ishin rrudhur
mjafte “strukture”te re qe u quajten krere apo pari e fshatrave e krahinave.Ne
Mat si dolen:Kadiu ne Lis,Krosi ose Rizvani ne Derjan,Vata,Kola,Doda ne
Macukull te cilet bashke me Celajt ne Patin,Allamanin ne Kudari,Bozhiqin e
Skenderin ne Klos formonin eliten e vjeter te agallareve dhe bejlereve te
Matit,qe bashke me ate te terene e gezuan kete ofiq deri ne mes te viteve 40 te
shekullit XX-te.
Pavarsisht nga metamorfozet qe ka pasur oxhaku I
Celajve,poseduesit e tij,bene histori,nje histori ,qe rrok nje hark kohor prej
rreth 295 vite (1710-2005).
Me 1711,kur plasi nje kryengritje antiosmane ne manastir
,autoritetet e larta turke ne Stamboll urdheruan matjanet ta shuanin
ate.Matjanet,qe u udhehiqeshin nga kreret me emer te Celajve dhe
Zogolloi,perkatesishte Ceni I Zi dhe Ali Zogolli,gjyshi I Xhemal Pashe Matit ne
vend qt hynin ne lufte kunder kryengritesve u bashkuan me ta.
Ceni I Zi nuk u mjaftua me kaq,por me kthimin ne Mat,se
bashku dhe me dy ajanet e tjere te kesaj krahine:Zenelin,te birin e Zogut nga
Selita dhe Kurtin,te birin e Tanushit nga Kurdaria,u vune ne krye te
kryengritesve per mos pagimin e takses
se xhizjes.Porta e Larte duke pare rezikshmerine qe paraqesin ajanet e Matit
urdheroi prere anaxhakbeun e Ohrit,Elbasanit dhe Dukagjinit qe te tre ajanet e
lartepermendur te kapeshin dhe te dergoheshin ne seline perandorike.Tregimtaret
gojor na kane transmetuar se Ceni I Zi nuk dihet se ne ckohe e rrethana e kapen
turqit dhe pasi ia prene koken ia derguan Sulltanit ne Stamboll.
Pas Cenit te Zi Celajt u perfaqesunan ne te gjitha ngjarjet e
kohes nga pasardhesit e tij.Nje varg I gjate emerash te Celajve ku
bashkerisht,ku vecmas me bemat e tyre e mbajten larte flamurin e ngritur nga
Ceni I Zi.
Ali Pashe Tepelena ne perpjekjet e tij per nenshtrimin e
bushatllinjeve u mbeshtete,vec te tjereve dhe te Celajt e Patinit,qe ne keto
kohe perfaqesoheshin nga Sali Cela I Pare.Ne nje dokumen te kohes thuhet:Ali
Pash Tepelena pasi dergoi ne Oher si mekembes te tij Xheladin beun nga
Poda,futi ne dore vilajetin e elbasanit me para dhe ndihma te tjera,nxiti
Abdurahman beun e Tiranes per pushtimin e Durresit dhe te Kavajes,beri per vete
bejleret e Celajve te matit,ne Mirdite futi ne dore me para,Lleshin e Zi dhe u
perpoq te afronte dhe Jusuf bej Hysen agollin ne Diber te Poshtme.
Ne sherbim te Ali Pash Tepelenes ishin vene shume Matjan.Me
punimin e barotit punonin 15 vete.Veli Gjoka prej Ciber-Murrize ishte nje nder
te besuarit e ruajtjes te thesarit te Pashajt te Janinen.Prane Ali Pash
Tepelenes kishte sherbyer dhe Zenel Vata I Macukullit.
Ne sherbim te Ali pashes ishte vene edhe Mahmut Pashe Zogolli
me detyren e komandantit te Klases se Litharises.Ne castet e fundit te jetes te
vetmit qe iu gjenden prane Ali pashe Tepelenes qene Sali bej Cela I Patinit dhe
Mete Dema I Homeshit.Ne mesi e viteve 60 te shek XIX ne krye te Oxhakut te
Celajve qendronte Hysen Sali Cela.Politika zyrtare serbe beri perpjekje
maksimale per ta kthyer ne sherbim te idese se saj.Beogradi dergoi disa emisar
per ta bindur Hysen Sali Celen e Patinit,por me kot.Te gjitha perpjekjet per ta
vene ne sherbim te idese serbe Hysen Sali Cela I hodhi poshte me neveri.Ne
gjurmet e babait eci dhe I biri,Hysen Cela I ri.hysen Cela (I riu) mori pjese
ne Lidhjen Shqipetare te Prizrenit dhe qe nje nder bashkepuntoret me te ngushte
te idealogut te Lidhjes Shqipetare te Prizrenit Abdyl bej Frasheri.Qe ne vitin
1873 turqit osmane kishin bere perpjekje per te zene Hysen bej Celen,Sulejman
bej Hoxholli dha Abas bej Dibren.Merrej vesh.Qendrimi atdhetar I tij nuk ishte
pare mire nga porta.Per kete stambolli nepermes gjeneralit famekeq Dervish
Pasha arrestoi dhe e internoi ne Turqi …Hysen bej Celen e Matit dhe
personalitetet te tjera te shquara te Lidhjes Shqipetare te Prizrenit .Hysen
bej Cela nuk u lejua qe te kthehet me ne atdhe .Ai vdiq ne internim diku ne
afersi te shqipetar ka ngelur perjetesisht e gjalle dhe pjesmarrja ne lufte per
mbrojtjen e Plaves dhe te Gucit te Dylejman Sali Celes te Patinit.
Dyjleman Sali Cela dhe Hysen Sali Cela ishin vellezer e
babajt te Bilal Celes,Shahin Sali Celes.
Shahini ka qene nje nder feudalet me te fuqishem te Matit.Ai
kishte arritur te ndertonte dhe nje ure me hark mbi Sheun e Madh me gjatesi
6m,gjeresi 2m dhe trashesi 0.65m,qe per kohen duhet marre ne konsiderate.Ura qe
ndertuar me gure gelqere.
Edhe sot kesaj ure I thone “Ura e Shahinit”
Zogolli u perpoq disa her qe rivalin e tij pontecial,Shahin
bej Celen ta eliminonte fizikisht,gje qe ai arriti ne pleqerine e thelle kur
Shahin Cela kishte zene shtratin.Historia e Celave vazhdon.Nje histori,qe dhe
pse ne kohe ,rrethana e qeveri te ndryshme eshte lene ne harrese,gjithsesi nuk
eshte fshire nga kujtesa historike.Te pakten tradita gojore na e ka transmetuar
me te mirat dhe te keqijat e ndodhura.Ne kete pikepamje dhe veprimtari e
Kacakut te cartur e”Odes Dibrane”duhej nxjerre prej saj per nje publik me te
kualifikuar e me te gjere.Kjo po behet dhe ne kete monografi.
