Fillesat e lëvizjes kaçake në Dibëër.
Bilal Çela dhe çeta e tij kaçake.
Kaçakët e tjerë të Dibrës.
Lëvizja kaçake në Dibër, madje në të
gjithat
viset shqiptare, ka qenëe njohur prej
kohësh.
Te paktën që në vitin 1564, dokumentet
osmane,
përmendin veprimet e kaçakëve në Dibër,
gjë e
kishte shqetësuar seriozishtë Portën e
Lartë.
Sipas një relacioni qëi dërgohej nga
sanxhakui
Elbasanit, ky i fundit ankohej se nuk
ishte "në
gjendje qëti kapte ata", kaçakët.
Lëvizja kaçake
ka qenë një ndër format e qëndresës të
popullit
shqiptar kundër pushtetit osman dhe ka
patur
tërësisht karakter politikë. Ajo si një
lëvizje
spontane, si revoltë e individëve të
veçantë
kundër shtypjes, terrorit e shfrytëzimit
zhvillohej në periudhën e rënies të
lëvizjeve
masive të arma tos ura dhe shkrihej me
këtë
levizje kur kjo merrte hov.
Termi kaçak shpesh indetifikohej dhe me
komit e cub. Etimiologjikisht termi
kaçak eshtë
e burimit të turqishtes, që shqiperonet
1k apo
1Kje, sipas zbërthimit kaçti-iku dhe ak,
akt-u
duk. Në "Fjalor i gjuhës së sotme
shqipe, botim
I vitit 1980, fjala kaçak përkufizohet:
"AI që ikte
nga shtěpia, jetonte fshehur si cub
(zakonisht në
mal) dhe luftonte kunder padrej tësive
shoqërore, kundër klasave shfrytezuese e
pushtuese të huaj."
Edhe fjala komit në "tjalor i
gjuhes sé sotme
shqipe" jepet përafërsisht si dhe
fjala kaçak, por
me një përkufizim pak me te fuqishëm
"Komitë thuhet në fjalor, është një
"Kryengritës
që dilte malit e luftonte për lirinë e
atdheut dhe
për drejtësi shoqërore kunder shtypjes e
shfytëzuesves."
Komitët në ndryshim nga Kaçakët
organizoheshin në çeta dhe kryenin
veprime mė
të organizuara. Edhe kaçakët
organizoheshin në
çeta, por veprimet e tyre shpesh herë
dilnin nga
kornizat për të cilët organizoheshin.
Sidoqoftë
kaçakët apo komitët, në çerekun e fundit
të
qëndrimit të Turqisë Osmane në Ballkan,
e për
rrjedhojë në Shqipëri, kur lufta e
armatosur për
çlirim, pavarësi e liri nisi të
intensifikohej ata,
kaçakët dhe komitët, u quaj tën nga
populli
"LUFTETARË TË LIRISË"
Lëvizja kaçake në Dibër njohu zhvillime
të
fuqishme aty nga mesi viteve 90 të
shek.XIX.
Bilal Çela, Tahir Tola, Islam Onbashi
formojnë
çetat kaçakesi dhe në krye të tyre
kryejnë
veprime të armatosura kundër
garnizoneve,
kollonave e karvaneve turke dhe
veçanërisht
kundër bandave serbo-bullgare në
korridoret
Diber-Pollog-Vardar; Dibër-Koxhaxhik-Petrinë
dhe Dibër-Strugë-Ohër, ku popullsia
shqiptare
e këtyre viseve rrezikohej seriozisht të
binte pre
e pansllavizmit shovinist. Gjatë kohës
së
pushtimit osman shpesh kaçakët kryenin
veprime të karakterit të pastër politikë
për ta
věnë Portën e Lartë në pozita të
vështira. Në
plan me fuqitë e mëdha dhe veçanërisht
me
Rusinë cariste e cila hiqej si
përkrahëse e sllave
të Ballkanit. Kështu Sul Hupi i
Bulqizës, aty nga
fundi i vitit 1900, i shtyrë nga She Sul
i Zerqanit,
rrëmbeu 13 priftërinj ortodoks që shërbenin
në
viset shqiptare të Maqedonisë
Perendimore dhe
i sjellë në Zerqan. Porta e Lartë e
gjendur para
presionit të fuqive të mëdha dhe
veçanërisht të
Rusisë, detyrohej ose të paguante për
lirimin e
tyre, ose të tërhiqej nga ata vise.
Nga viti 1872 dhe deri në 1922 lëvizja
kaçake
ne Dibèr njohu disa nga kreret e saj, qe
ne Situate e kohë të ndryshme kalonin nga gjendja pasive
në veprime të forta të armatosura. Më t
pérmendur në këtë gjysëm shekulli
(1872-1922
kanë qenë: Lam Daci i Zogje, Isuf Doda
nga
keçi, Nasuf aga nga Maqellara, Bilal
Çela nga
Ballanca, Sul Hupi nga Bulqiza, Sul
Sinani nga
Boçeva, Cup Bitrit nga Çidhna, të Taf
Izvirés nga
Izvira (Çerenec), të Merë Kolecit e Sul
Koneshës
nga Selishta, Mustafa Xheka nga Gjorica,
Ali
Pustina nga Dibra e Madhe, Mersim e
Selim
Dema nga Homeshi, Ram Duka nga Spasi,
Çup
Duka nga Shtushajt, Shahin Daci nga
Zogjet,
Xheladin Seferi nga Luznia, Merë Ceku,
Bafte
Dani, Murat Ceku nga Topojani, Misim
Ahmeti
nga Dardha, Murat Kaloshi nga Kandri,
Esat
Grana nga Gjorica, Can Marku nga Reçi
etj.
Lëvizjen kaçake në Dibër, histografia
maqedonase éshtë përpjekur
sistematikisht ta
denigrojë. Dhe kjo kuptohet. Lëvizja
kaçake në
Diber zhvillohej në kuadrin e lëvizjes
kombëtare
shqiptare, gjë që binte ndeshë me
synimet serbo-
bullgare për përfitime territoriale në
kurriz të
trojeve shqip tare.
Zakonisht çetat kaçake formoheshin me
luftêtar të njohur nga e njëjta krahinë.
Në krye
të çetave qëndronin persona inteligjent,
te
shkathet, trima e qě dalloheshin si
kundërshtar
te regjimit. Késhtu kaçakët e Sul Hupit
ishin nga Bulqiza e Zerqanit, ata të Shahin Dacit ishin
nga Zogjet, të Misim Ahmetit nga Dardha
etj
Perjashtim bënin kaçakët e Bilal Çelës,
që ishin
nga katundet e Grykës së Vogël dhe
Dibrës së
Madhe me rrethinë. Kjo shpjegohet me atë
që
Bilal Çela kishte jetuar një kohë të
gjatë në
katunde, e njihnin dhe i njihte, kishte
ndarë me
ta të mirat dhe të këqiat, i kishte
provuar e kishin
provuar në sa e sa situate të vështira
kundër
pushtetit osmanë në këta anë Sic dihet,
karakteri
i veprimeve luftarake të kaçakëve,
kufizohej
brenda për brenda çetës dhe shumë rrallë
vepronin të organizuar e në bashkëveprim
me
një çetë tjetër si motër në plan krahine
apo nder
krahine. Por ama kur forcat vullnetare
popullore
kryengritëse dibrane organizoheshin në
shkallë
krahine ja ndërkrahine kundër pushtuesve
të
huaj, krerët e lëvizjes kaçake dhe
bashkëluftëtarët e tyre ingranoheshin
natyrshëmnë rradhët e tyre. Kështu mund
të
përmendim Mersim Demën, Suf Xhelilin,
Misim
Ahmetin, Xheladin Seferin etj.
Eshtë e vërtetë që lëvizja kaçake
dibrane ka
qenë e pranishme dhe më e fuqishme në
visit
shqiptare të Maqedonisë Perëndimore,
atje ku
rreziku serbo-bullgar ka qenë serioz,
trishtues
e tejet këmbëngulës. Por kjo nuk don të
thotë se
kaçakët e Dibrës nuk kanë vepruar dhe në
vise
të tjera. Nuk ka dyshim se një nga
arsyet që
Kaçaku i Çartur Bilal ka vepruar e
luftuar në
visit shqiptare të Maqedonisë
Perëndimore Ka
qenë mbrojtja e popullsisë shqiptare
atje. Dhe
kjo nuk është pak.
